MANASTIRI SRBIJE

MANASTIRI SRBIJE (12 ep. x 10 min.)

Desetominutne živopisne vinjete o remek djelima srpske srednjevijekovne
arhitekture i izvorištu srpske duhovnosti.

U ukupno 12 kratkih priča, serijal nas upoznaje
sa sljedećim manastirima:

1. BOGORODICA LJEVIŠKA 2. GRADAC, ĐURĐEVI STUPOVI 3. KRALJEVA CRKVA - STUDENICA

4. BOGORODIČINA CRKVA - STUDENICA 5. GRAČANICA 6. ARILJE 7. RAVANICA 8. MANASIJA 9. DEČANI

10. SOPOĆANI 11. MILEŠEVA 12. PEĆKA PATRIJARŠIJA

1/ Bogorodica Ljeviška
Crkva Bogorodice Ljeviške je katedralna crkva grada Prizrena i sedište prizrenske episkopije još od vremena vizantijske vladavine na ovim prostorima. Sagrađena je u 10. veku, kao jednostavna trobrodna bazilika u stilu vizantijske arhitekture, i posvećena je Uspenju Bogorodice.
Crkva je verovatno stradala krajem 12. veka, u sukobima srpskog velikog župana Stefana Nemanje i vizantijskog cara Manojla Komnena. Oko 1214. godine Nemanjin naslednik na prestolu, Stefan Prvovenčani, priključio je prizrensku oblast srpskoj državi. Posle proglašenja samostalnosti srpske crkve 1219. godine i crkvene reorganizacije, arhiepiskop Sava I je na mesto grčkog episkopa postavio srpskog. Crkva je tada adaptirana, dok je temeljna obnova izvršena 1306/07. godine u vreme kralja Stefana Milutina, koji je priložio crkvi mnoga imanja i druge prihode. Posle proglašenja Srpske patrijaršije 1346. godine crkva Bogorodice Ljeviške je podignuta na rang mitropolije.
Od Turaka je prvi put postradala 1455. godine, kada su joj oduzeta sva imanja. Posle Druge seobe Srba pod arhiepiskopom Arsenijem IV Šakabentom crkva je potpuno zapustela. Turci su joj dozidali minare i pregradili je iznutra, pretvorivši je tako u džamiju. Spolja i iznutra su je premalterisali i okrečili, obijajući freske da bi novi sloj maltera lakše prionuo.
Bogorodica Ljeviška je ponovo postala hrišćanski hram nakon oslobodjenja Prizrena 1912. godine; minare je ukonjeno 1923. godine.
Temeljna konzervacija i restauracija arhitekture i živopisa izvedeni su između 1950. i 1953. godine.
Prilikom obnove u vreme kralja Milutina na temeljima stare crkve podignut je zapravo novi hram. Na spoljašnjem zidu, u centralnoj apsidi, sačuvan je natpis u opeci iz koga se saznaje da su obnovom rukovodili prizrenski episkopi Damjan i Sava - budući arhiepiskop Sava III, a da su protomajstori bili Nikola i Astrapa. Pretpostavlja se da je Nikola bio protomajstor graditelj, a Astrapa vodja slikarske tajfe.

2/ Gradac, Đurđevi stupovi
Manastir Gradac leži na uzdignutoj zaravni iznad Gradačke reke, na obodu šumovitih padina Golije. Udaljen je 21 km severozapadno od Raške i 12,5 km zapadno od Brvenika i Ibarskog puta. Tačna godina gradnje manastira nije poznata. Smatra se da je završen u poslednjoj četvrtini 13. veka. Zadužbina je Jelene Anžujske. Građen je u stilu raške škole.

3/ 4/ Studenica
Manastir Studenica je manastir Srpske pravoslavne crkve koji se nalazi 39 km od Kraljeva. Studenica je jedan od najvećih i najbogatijih manastira Srpske pravoslavne crkve.

Manastir je 1190. osnovao Stefan Nemanja. Utvrđeni zidovi manstira okružuju dve crkve: Bogorodičnu crkvu i crkvu Svetog Joakima i Ane (Kraljeva crkva). Obe crkve su izgrađene od belog mermera. Manastir je poznat po svojoj kolekciji fresaka iz 13. i 14. veka.

UNESKO je 1986. uvrstio Studenicu u listu Svetske baštine.

Manastir Studenica je posvećen Uspenju presvete Bogorodice. Prva faza radova je završena u proleće 1196, kada je Stefan Nemanja prepustio prestvo svom sinu Stefanu Prvovenčanom i povukao se u svoju zadužbinu. Kad je kasnije otišao u manastir Hilandar, Stefan Prvovenčani se brinuo o Studenici. Tamo je Nemanja primio monaški postrig i ime Simeon. Sveti Simeon se upokojio u Hilandaru 1199. Nemanjin treći sin Sava Nemanjić je, nakon što je pomirio svoju braću Stefana i Vukana, prenio mošti Svetog Simeona u Studenicu gde su i dan danas. Pod Savinim starateljstvom, Studenica je postala politički, kulturni i duhovni centar srednjovekovne Srbije. Uz ostala svoja dela, Sava je napisao Studenički tipik, u kom je opisao život svog oca Nemanje, ostaviviši izvore o duhovnom i monaškom životu u njegovom vremenu.

Studenica je uživala pažnju i drugh članova dinastije Nemanjića. Kralj Radoslav je 1245. dodao crkvi pripratu, a kralj Milutin je sagradio malu crkvu posvećenu svetim Joakimu i Ani.

Od pada poslednje srpske srednjovekovne države 1459, Turci su često napadali manastir. Prva značajna restauracija je izvršena 1569, kada su freske Bogorodičine crkve ponovo naslikane. Početkom 17. veka, požar i zemljotres su oštetili manasti, a istorijski dokumenti i značajni delovi umetničke baštine su uništeni i izgubljeni zauvek.

5/ Gračanica
Manastir Gračanica sa crkvom posvećenom Uspenju Bogorodice predstavlja remek delo ne samo srpske srednjovekovne već i svehrišćanske umetnosti.
Manastir je podignut 1310. godine u sedištu starovizantijske episkopije Ulpijane. Ktitor manastira bio je kralj Stefan Uroš Milutin, najveći donator i graditelj crkava u Srbiji srednjeg veka. Iz gračaničke osnivačke povelje, ispisane na zidu đakonikona 1321. godine, saznaje se da je manastiru prilikom osnivanja priložen veliki broj poseda, sela i zaselaka za njegovo izdržavanje. Gračanica je odmah postala sedište lipljanskih episkopa, a kasnije i sedište gračaničkih, odnosno novobrdskih episkopa i mitropolita.
Manastir je prvi put postradao 1383. godine kada je prilikom jednog turskog prodora izgoreo pirg u kojem su čuvane knjige.
Po padu Novog Brda i drugih kosovskih gradova pod Turke 1455. godine, novobrdski mitropolit Venedikt je iz Gračanice našao utočište u još neosvojenom delu Srbije, u manastiru Vraćevšnici. Gračanički nastojatelji su i pod Turcima nastavili da se bore za opstanak svog manastira, koji nije odmah izgubio sve prihode. Godine 1570. bratstvo je primilo obavezu da uzgaja sokolove za sultana, kako bi zauzvrat dobilo izvesne olakšice.
Tokom druge polovine 16. veka, u vreme novobrdskog mitropolita Nikanora, u manastiru je zaživeo jak prepisivački centar. Kratko vreme u Gračanici je radila i jedna od prvih štamparija ne samo u Srbiji nego i na Balkanu. U njoj je, po nalogu mitropolita Nikanora, godine 1538/9. štampan jedan Oktoih petoglasnik.
Krajem 17. veka manastir je počeo da propada, postupno postajući mirska crkva.
Gračanička crkva je podignuta na temeljima stare vizantijske bazilike iz 11. veka. Ima osnovu krsta upisanog u pravougaonik. Kupola je postavljena na četiri slobodna stupca, a u uglovima zdanja su još četiri manje kupole. Pastoforije uz glavnu oltarsku apsidu sagrađene su kao posebne prostorije. Dva masivna stupca odvajaju unutrašnju pripratu od naosa. U jedan stubac su ugrađene uske stepenice koje vode u katihumenu smeštenu nad pripratom.

6/ Arilje
U središtu Arilja, na istaknutom položaju sa kojeg dominira okolinom, nalazi se crkva Sv. Ahilija, zadužbina kralja Dragutina. Sagrađena je krajem 13. veka, a živopisana je 1296. godine, o čemu svedoči sačuvani natpis na fresci u prstenu kupole.

Svojom arhitekturom ubraja se u spomenike raške škole. To je jednobrodna građevina sa kupolom, pripratom i kasnije dozidanom spoljnom pripratom. Ima trodelni oltarski prostor i pravougaone pevnice. Šestougaono kube koje se uzdiže nad centralnim delom i fasade raščlanjene slepim arkadama i pilastrima, crkvi daju naglašenu notu vertikalizma.

Crkva se ističe kao galerija dragocenih fresaka, koje se oslanjaju na tokove monumentalnog, plastičnog stila 13. veka. Najviše sačuvanih fresaka je u priprati, delimično u naosu, a neznatno u spoljnoj priprati. U višim zonama naosa su Veliki praznici, Stradanja Hristova i scene iz Bogorodičinog života, u prvoj zoni naosa su stojeći svetitelji i povorke Nemanjića i srpskih arhiepiskopa i episkopa. Najzanimljiviji deo fresko-ansambla čine portreti kraljeva Dragutina sa modelom crkve u rukama, njegovog brata Milutina, Kateline, Dragutinove žene i Dragutinovih sinova, Vladislava i Uroša. Ovde su prvi put u srpskom zidnom slikarstvu ktitori i vladari prikazani sa izrazitom željom za glorifikacijom kraljevske vlasti. Ariljski živopis je vesnik novog stila, kojim će dvorska slikarska radionica kralja Milutina obeležiti slikarsku umetnost Srbije početkom 14. veka.

7/ Ravanica
Manastir Ravanica je manastir u Srbiji i nalazi se u podnožju Kučajskih planina, pored sela Senje kod Ćuprije. Ravanica je zadužbina kneza Lazara, koji je poginuo u bici na Kosovu na Vidovdan, 28. juna 1389.

Crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem i ograđena je čvrstim odbrambenim zidom sa sedam kula. Ravanica je sagrađena između 1375. i 1377. godine, a freske su oslikane nekoliko godina pred Kosovsku bitku. Ktitorska kompozicija je izmenjena i doslikana je Lazareva pogibija. Na njoj se, pored kneza Lazara nalazi i knjeginja Milica i njihovi sinovi Stefan i Vuk.

Po svojim arhitektonskim i likovnim obeležjima ravanička crkva predstavlja početak moravske škole. Crkva predstavlja originalno arhitektonsko rešenje nastalo spajanjem svetogorske tradicije trolisne osnove i modela upisanog krsta sa pet kupola, odomaćenog u vreme kralja Milutina. Trolisna osnova je postala uzor u daljem razvoju prostorne koncepcije hramova. Crkva je zidana naizmeničnim redovima kamena i opeke, ukrašena je keramoplastičnim dekorativnim elementima i bogatom reljefnom plastikom.

Na freskama, koje su ostale očuvane u oltarskom i glavnom unutrašnjem prostoru crkve, zapažaju se izvesne novine vezane za šeme u izboru tema i ciklusa (Veliki praznici, Hristova stradanja, Čuda i parabole), koje će postati pravilo u oslikavanju potonjih hramova Moravske Srbije. U kupolama su freske Hrista, Bogorodice, Anđela i proroka, u oltaru su predstave Hristovog stradanja i ovaploćenja, dok su u naosu ciklusi Velikih praznika, Čuda i jevanđelskih pripovesti kao i sveti ratnici i monasi. U samoj Crkvi danas se nalaze mošti kneza Lazara.

Kao značajno središte duhovnog, kulturnog, književnog i umetničkog života Ravanica je uticala na nastanak više crkava i manastira, među kojima se ističu obližnji manastir Sisojevac i crkve u Petruškoj oblasti.

Danas su opstale tri kule i deo severnog bedema, ali je za potrebe odbrane manastira podignutog u dolini sigurno bilo neophodno veliko i jako utvrđenje. U starim izvorima se pominje da je manastirska utvrda imala 7 pirgova, dok je jedan putopisac 1568.godine video svega 4 očuvane kule. U prvoj polovini 19. veka (1829. godine) je unutar manastirskog kompleksa još uvek postojala velika trpezarija iz srednjeg veka, ali nje danas više nema.

8/ Manasija
Manasija (Resava) je jedan od najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne kulture i pripada takozvanoj „Moravskoj školi“. Podigao je despot Stefan Lazarević - Visoki između 1407. i 1418. godine. Odmah posle osnivanja, Manasija je postala kulturni centar despotovine. Njena „Resavska škola“ bila je po svojim prevodima i prepisima čuvena - i posle pada despotovine - kroz ceo XV i XVI vek.

Manastirski kompleks sastoji se iz:

* crkve
* velike trpezarije ili takozvane „škole“ (koja se, teško oštećena, nalazi južno od crkve)
* tvrđave sa 11 kula od kojih je najveća „Despotova kula“ (severno od crkve).

U toku viševekovne turske okupacije, manastir je više puta pustošen i razaran. Sa crkve je bio skinut olovni krov, pa je više od jednog veka crkvena građevina prokišnjavala i 2/3 fresaka je nepovratno propalo.

Zapadni deo crkve, takozvana „priprata“ prilikom jedne eksplozije u XVIII veku teško je oštećena, pa je današnja priprata većim delom naknadno dozidana. Srećom, u tom delu crkve očuvan je pod u mozaiku, koji je rađen od krupnog raznobojnog kamena.
Зграда Ресавске школе
Zgrada Resavske škole

Iako teško oštećen, životopis Manasije spada u red najvećih dometa srednjovekovnog slikarstva. Od očuvanih fresaka prvo zaslužuje pažnju kritorska kompozicija na zapadnom zidu glavnog dela crkve, na kojoj je sačuvan portret despota Stefana. Na južnom i severnom zidu - u pevnicama - očuvani su veličanstveni likovi svetih ratnika. U gornjim zonama pevnica naslikane su scene iz života Gospoda Hrista i ilustrovane Njegove priče iz Jevanđelja. U glavnom kubetu su predstavljeni starozavetni proroci. U oltaru je naslikano Pričešće apostola i Povorka svetih otaca, među kojima je (poslednji u redu prema severu) prvi srpski arhiepiskop - Sveti Sava. Na stubovima su dobro očuvani medaljoni sa poprsjima svetitelja, kao lik svetog arhanđela Mihaila (na južnom) i svetog Petra Aleksandrijskog (na severnom stubu).

Manasija je pustošena i razarana 1439, 1456, 1476, i 1734, a obnavljana 1735, 1806, 1810, i 1845. godine. Zavod za zaštitu spomenika kulture (tada) SR Srbije otpočeo je 1956. godine obimne konzervatorsko-restauratorske radove. Čišćenja i konzervacija fresaka izvršeni su od 1959. do 1962. godine.

9/ Dečani
Manastir Dečani su zadužbina kralja Stefana Uroša III Dečanskog i njegovog sina cara Stefana Uroša IV Dušana koji se, kao drugi ktitor, o crkvi starao posle smrti svoga oca.
Gradnja crkve posvećene Hristu Pantokratoru započela je 1327. godine a završena je 1335. godine. Povelju o darivanju svoje zadužbine Dečanski je izdao 1330. godine. Kao i svi kraljevski manastiri, i Dečani su uživali prihod velikog broja sela, katuna, ribnjaka i, kako se to pazilo, zakup sa nekog od brojnih trgova u srpskoj zemlji. Uz crkvu su podignute trpezarija, ćelije za monahe, odbrambeni zidovi, kula na ulazu u manastir, a u blizini i bolnica.
Posle Kosovske bitke 1389. godine manastir je izgubio svoje posede, ali su mu oni vraćeni 1397. godine poveljom knjeginje Milice i njenih sinova Stefana i Vuka. Nakon 1455. godine, kada je Kosovo konačno palo pod tursku vlast, Dečani su uspeli da se sa mukom ipak održe. Od obnove Pećke patrijaršije 1557. godine za manastir je, kao i svuda u Srbiji, počelo doba uravnoteženog života i prisustva zakona, što se primetno odrazilo i u umetničkom stvaranju. Taj period nije dugo trajao, jer je nakon velikih seoba Srba u 17. i 18. veku, većina srpskih manastira - među njima i Dečani - jedva nekako životarila.

Dečanski hram je najveća sakralna građevina ikad podignuta u Srbiji.

10/ Sopoćani
Manastir Sopoćani nalazi se blizu starog grada i prestonice velikog župana Stefana Nemanje, Rasa, na bregu iznad izvorišta reke Raške. Manastir je zadužbina kralja Stefana Uroša I. Po svojoj arhitekturi Sopoćani pripadaju raškoj školi. Osnovnu vrednost Sopoćana predstavljaju freske koje su prvobitno zahvatale 760 kvadratnih metara zidne površine, od kojih se očuvalo više od polovine. Prema opštem mišljenju freske u Sopoćanima su vrhunac ne samo srpskog, već i vizantijskog slikarstva uopšte. Ove freske su logičan nastavak sjajnog slikarstva iz Studenice i Mileševe, ali ih po umetničkoj vrednosti nadmašuju. Najpoznatija sopoćanska freska je svakako Smrt Bogorodice, koja zahvata 40 kvadratnih metara. Sopoćani predstavljaju veliku galeriju najpoznatijih fresaka čitavog srednjeg veka kod nas.

Manastir Sopoćani posvećen je Svetoj Trojici. Osnovao ga je kralj Uroš. Crkva je izgrađena 1260. godine. Kupola sa zvonikom je dograđena sredinom 14. veka. Neki članovi kraljevske familije su sahranjeni u manastiru. Fresko slikarstvo crkve je kompletirano 1270. godine. Kratko posle kosovske bitke manastir je pretrpeo razna razaranja i obnovljen je za vreme despota Stefana.

Crkva je jedinstvena građevina sa polukružnom apsidom. Spoljni izgled crkve je romanskog stila. Portal i prozori su napravljeni od kamenja. Graditelji su verovatno dolazili iz Jadranske regije. Najranije freske nastale su 1273. godine. Jedna od fresaka prikazuje Uroša prvog dok čeka kraljicu koju vodi Stefan Nemanja. Takođe su prikazani i Stefan Prvovenčani i Uroš prvi sa modelima svojih crkava.

Freske oko oltara su naslikane kasnije. Na jednoj je prikazan Uroš prvi sa sinovima Dragutinom i Milutinom kao i ostalim članovima kraljevske familije. Freske u kapelama su oslikane kasnije. U južnoj kapeli se nalazi freska koja prikazuje smrt Stefana Nemanje i prenos njegovih moštiju u Studenicu. Takođe postoje freske koje prikazuju cara Dušana i njegovu ženu Jelenu. Ono što su fresko-slikari u Sopoćanima uspeli u linearnosti i koloritu oslikati sreće se još samo u italijanskoj renesansi.

11/ Mileševa

Manastir Mileševa nalazi se 6 kilometara istočno od Prijepolja na reci Mileševki između planina Zlatar i Jadovnik. Posvećen Svetom Spasu - Vaznesenju Hristovom.
Zadužbina je Kralja Vladislava Nemanjića sina Stefana Prvovenčanog, a unuka Nemanjinog. Sazidan u veku. Ako se povežu istorijske vesti i svedočanstva na freskama zidanje i slikanje Mileševe stavlja se u doba između 1219. i 1235. godine. Zidan je u raškom stilu po ugledu na ranije vladarske zadužbine Studenicu i Žiču. Mileševa je jedno od najznačajnijih duhovnih i umetničkih središta srpskog naroda. Veliki značaj u narodu je stekao posle prenošenja moštiju Sv. Save iz Trnova 1236. godine. Više od tri veka bio je grobnica Svetog Save. U Mileševi je 1377. godine krunisan kralj Tvrtko I Kotromanić za kralja Bosne i Srbije. Mileševa se u to doba nalazila na teritoriju njegove države.Stefan Vukčić Kosača se u Mileševi 1446. godine proglasio „Hercegom od Svetog Save“, po čemu je Hercegovina dobila ime.Turci su prvi put poharali Mileševu 1459. godine. Pa ipak, u njoj je crkveni i prosvetni život, sa povremenim malaksalostima, trajao skoro neprekidno. U XVI veku u Mileševi je radila jedna od prvih srpskih štamparija. Iz okoline Mileševe bili su, izgleda, rodom i braća Sokolovići, od kojih je poturčeni Mehmed postao veliki vezir, a drugi, mileševski đak Makarije, prvi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije. Pošto je zbog groba Svetog Save, Mileševa postala mesto hodočašća i ohrabrenja porobljenog naroda, Turci su 1594. godine Savino telo odneli u Beograd i spalili ga na Vračaru. Manastir je osetno stradao 1688. godine, a 1782. godine izgorele su manastirske ćelije i sve ikone. Mileševa je imala dve velike obnove, prvu za vreme patrijarha Makarija u 16. veku, a drugu 1863. godine, kada je crkva dobila današnji izgled.

12/ Pećka Patrijaršija
Pećka patrijaršija - skupina crkava na domaku Peći, kraj pećke Bistrice, a na ulazu u Rugovsku klisuru - jedan je od najznačajnijih spomenika srpske prošlosti. U njoj se vekovima nalazilo sedište srpskih arhiepiskopa i patrijaraha. Od svoga postanka u XIII veku Patrijaršija je okupljala učene teologe, vrsne književnike i obdarene umetnike i svi su oni u njoj ostavljali svedočanstva o svom pregalaštvu. Stoga je ona danas ne samo staro središte srpske crkve, već i mesto gde se čuva značajna umetnička zaostavština. Tačno vreme osnivanja matične crkve u Pećkoj patrijaršiji nije poznato.

Želeći da središte srpske crkve bude na manje ugroženom mestu i bliže središtu države, arhiepiskop Arsenije I je podigao na ovom žičkom metohu kod Peći crkvu svetih Apostola. Ubrzo, oko 1250., po njegovom nalogu ona je bila i živopisana. Hram se nešto kasnije , počeo nazivati i Sveti Spas, što je preuzeto kao spomen na posvećenje Žiče. 1320. godine arhiepiskop Nikodim je podigao crkvu svetog Dimitrija sa severne strane ovog hrama.
Posle turskog osvajanja srpske države jedno vreme zamrla je živa aktivnost u Pećkoj patrijaršiji, tim pre što je ohridska arhiepiskopija preuzela upravu nad nekadašnjom srpskom crkvenom teritorijom. Obnova crkvene organizacije 1557. udahnula je nov život manastiru, jer je patrijaršija ponovo postala središte srpske crkve. Već 1565. živopisana je skoro cela Danilova priprata. 1620/21. ugledni slikar Georgije Mitrofanović je ponovio gotovo polovinu fresaka.
On je iste godine živopisao i staru manastirsku trpezariju. Sredinom XVII veka Pećka patrijaršija uspostavlja veze sa ruskim carstvom, od koga dobijaju poklone, kako u novcu, tako i u štampanim knjigama i bogoslužbenim predmetima.
Posle završetka Prvog svetskog rata u Pećkoj patrijaršiji je, posle ujedinjenja srpske crkve, ustoličen prvi patrijarh obnovljene patrijaršije, Dimitrije 1924. godine. Otada se svi srpski patrijarsi ustoličuju u Pećkoj patrijaršiji. 1931. i 1932. obavljeni su zamašni konzervatorski radovi koji su Pećkoj patrijaršiji delimično vratili prvobitni izgled. I posle Drugog svetskog rata, izvedeni su u nekoliko mahova značajniji konzervatorski radovi i arheološka ispitivanja.